خداوند در مورد دعا گفته است: «مرا بخوانید تا خواسته‌های شما را بپردازم. [سوره مومن (غافر)، آیه 60]»
دعا کردن نوعی جهت دادن به اندیشه و عمل است. وقتی فکر ما به موضوعی معطوف شد، که در دعا چنین است، کارمایه روانی به صورت آگاه و ناخودآگاه، ارادی و غیرارادی برای رسیدن به آن بسیج می‌شود. دعا کردن به آن معنی است که شما هر آنچه را توانسته‌اید برای رسیدن به یک هدف خیر انجام داده‌اید و اکنون زمان آن است که به انتظار ثمره آن بنشینید. پس از تلاش فراوان اکنون شما به آرامش ذهنی نیاز دارید. اینجاست که این احساس که نیرویی فراتر از هر چیز به شما می‌دهد، باعث می‌شود آرامشی را که تا حصول نتیجه به آن نیاز دارید، کسب کنید:
«سحر با باد می‌گفتم حدیث آرزومندی/ خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی/ دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است/ بدین راه و روش می‌رو که با دلدار پیوندی»
دعا کردن موجب تقویت اعتقاد دینی می‌شود و از آنجا که جنبه مشترک با دیدگاه پزشک، بیمار و عموم جامعه دارد موجب تقویت همبستگی گروهی می‌شود که خود عاملی برای بهداشت روانی، اجتماعی و فردی است.
از طرفی، دعا کردن و نذر کردن باعث ایجاد تداعی مثبت بین خواست فرد و یک امر خیر می‌شود. موفقیت و کامیابی با نیت خیر و هدف عالی تداعی می‌شود. نوعی بازتاب در دستگاه عصبی مرکزی برقرار می‌شود که کامیابی را با ایمان مذهبی و کار خیر به هم می‌پیوندد و تداعی می‌کند. در نتیجه هر یک از این اجزا دیگری را تقویت می‌کند. کار خیر و ایمان مذهبی سبب کامیابی می‌شود و کامیابی در امر خیر سبب تقویت ایمان خواهد شد.
دعا کردن مترادف است با اندیشه مثبت که این روزها زیاد درباره آن گفته می‌شود. مثبت‌اندیشی به این معنی است که در هر امر مصلحت خداوندی را بجوییم و به نیروی لایزال او تکیه کنیم تا از عهده امور برآییم. مثبت‌اندیشی یعنی باور به اینکه در دستگاه آفرینش خداوندی غیرممکن، غیرممکن است و برای انسان خوب و مومن هر روز می‌تواند معجزه روی دهد.
حضرت علی(ع) می‌فرماید: «کسی که دعا را دارد از اجابت شدن آن محروم نخواهد بود.» و نیز می‌فرماید: «از گنجینه رحمت او چیزهایی را درخواست کن که جز او کسی نمی‌تواند عطا کند.» خداوند کلید گنجینه‌های خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد، سپس هرگاه اراده کردی می‌توانی با دعا درهای نعمت خدا را بگشایی تا باران رحمت الهی بر تو ببارد.
در همین معنی است که حافظ سروده است: «هان مشو نومید چون واقف نه‌ای از سر غیب/ باشد اندر پرده بازی‌های پنهان غم مخور/ حافظا در کنج فقر و خلوت شب‌های تار/ تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور»
حافظ به قرآن اشاره کرده و خوب است در این باره توضیحی بدهم که بررسی‌های علمی نماینده احساس آرامش و امنیت با شنیدن صدای قرائت قرآن است.
پژوهش‌ها چه در مردم عادی و چه در بیماران حکایت از اثر شفابخش موسیقی پنهان در کلام قرآن دارد و این اثر به جز تاثیرات عمیق‌تر حاکی از محتوای قرآن است. نخستین بار دانشمند آلمانی، هرمان هلمهولتز در نیمه قرن نوزدهم میلادی، تاثیر کلام قرآن را بر اعصاب انسان و اثر آرامبخش آن را بررسی و مستند کرد. این کلام که با یاد خداوند به قلوب خود آرامش و ایمنی دهید، در واقع مصداق عملی روش‌های روان‌شناختی برای کاستن از اضطراب است که به صورت آرامسازی، پس‌خوراندزیستی و مراقبه عنوان می‌شود.
برای نمونه در روش مراقبه یا مدیتیشن، به نوآموز کلام و آهنگ ویژه‌ای به نام مانترا داده می‌شود که باید دارای اهمیت فردی باشد. روزی 2 بار به مدت 20 دقیقه در وضعیت راحت نشستن و در حالی که چشمان بسته است تمرکز روی آهنگ داده شود، به‌طور پیوسته حفظ می‌شود. حال تصور کنید اگر این مراقبه دارای جهت خودآگاهانه‌ای باشد تا چه اندازه موثرتر می‌شود و نه‌تنها تنش را رفع می‌کند بلکه فراتر از آن انسان را به سوی کمال می‌برد و این تاثیر با ذکر خداوند و دعا کردن میسر است. در واقع، به گفته حافظ: به جای آنکه به فکر کاربرد آن چیزی باشیم که خود داریم، این گوهر را از گمشدگان طلب می‌کنیم: سال‌ها دل طلب جام جم از ما می‌کرد/ آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد/ گوهری کز صدف کون و مکان بیرون است/ طلب از گمشدگان لب دریا می‌کرد.
به این ترتیب دعا در سنت اسلامی همان است که علوم رفتاری جدید به زحمت به بخشی از آن رسیده است؛ مثبت‌اندیشی، اعتقاد به نتیجه کار و زحمت در جهت خیر، اعتقاد به اینکه از تو حرکت و از خدا برکت، اما دعا کردن هنگامی که انسان با مشکلی روبرو است، تاثیر دیگری هم دارد؛ باعث تمرکز اندیشه‌های منطقی و خودآگاه بر راه‌حل‌های احتمالی و سپس راه‌حل مشکل در طول زمان به صورت آثاری بر انسان آشکار می‌شود. خداوند یک نیمکره مغز (موسوم به نیمکره مسلط) را به اندیشه منطقی و جزءگرایانه و نیمکره دیگر را موسوم به نیمکره غیرمسلط به اندیشه کل‌گرا و اشراقی اختصاص داده است. زمانی که نیمکره مسلط درباره موضوعی پیچیده اندیشید و نتوانست به نتیجه برسد، آن‌گاه دعا کردن با تجمیع انگیزه و هیجان در نیمکره غیرمسلط موجب می‌شود راه‌حل موضوع به صورتی اشراقی بر انسان معلوم شود.
بسیاری از عالمان و دانشمندان که با معماهای علمی روبرو بوده و با تفکر معمول راه‌حل را نیافته‌اند، پس از دعا و عبادت راهکار را به صورت اشراقی دریافته‌اند.
اجازه دهید سخن را با کلام حضرت (ع) به پایان ببرم که می‌فرماید: «هرگز از تاخیر اجابت دعا ناامید مباش زیرا بخشش الهی به اندازه نیت است. گاه در اجابت دعا تاخیر می‌شود تا پاداش درخواست‌کننده بیشتر و جزای آرزومند کامل‌تر شود. گاهی درخواست می‌کنی اما پاسخ داده نمی‌شود زیرا بهتر از آنچه خواستی به زودی یا در وقت مشخص به تو خواهند بخشید.»
دکتر فربد فدائی
مدیرگروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی
